Sociolinguïstiek

Elke taal bevat variatie: mensen uit verschillende streken praten anders, maar ook zijn er taalverschillen tussen sociale klassen en praten we anders in verschillende situaties. De verschillende manieren waarop eenzelfde taal wordt gesproken (of geschreven) wordt samengevat met de term taalvariatie. Die variatie is altijd al waargenomen, maar pas sedert de jaren 60 van de vorige eeuw wordt ze systematisch bestudeerd in de sociolinguïstiek. Taalvariatie is namelijk gestructureerd, en kan gelinkt worden aan de sociale parameters van de taalgebruikers als leeftijd, sekse, sociale klasse enz. In de sociolinguïstiek kreeg men ook aandacht voor de functionele aspecten van taal en voor taalattitudes. Samengevat kunnen we zeggen dat de sociolinguïstiek de sociale betekenis van taalvariatie als onderwerp heeft. Typisch voor veel sociolinguïstisch onderzoek is kwantificatie en statistische analyse.

Voorbeelden van sociolinguïstische vragen:

Hoe staan Vlamingen tegenover het gebruik van standaardtaal en tussentaal?
Wie spreekt met de Franse R en wie spreekt met de tongpunt-r? Welke persoonlijke kenmerken spelen daarbij een rol?
Het gebruik van jij, gij en u: wanneer gebruiken we welke vorm en waarom?

…

Ontstaan

De sociolinguïstiek als discipline ontstond met het invloedrijke werk van de  Amerikaan William Labov (1966), The social stratification of English in New York City. Labov toonde aan dat taalvariatie gestructureerd kan worden aan de hand van ‘stijl’ en sociale parameters als leeftijd, sekse en sociale klasse. Hij bedacht ook originele methodes om gegevens te verzamelen. Om de uitspraak van de r te onderzoeken in New-York bedacht hij het volgende. Omdat veel New Yorkers zich enigszins schaamden om hun ‘slordige’ dialect, was het rechtstreeks bevragen van de uitspraak van de r voor Labov geen optie. De mensen zouden immers teveel ‘hun best doen’ en teveel op hun uitspraak letten. Labov bedacht daarom deze slimme truc. Hij ging naar drie warenhuizen met een verschillende status en vroeg op de gelijkvloerse verdieping de winkelbedienden telkens om een artikel waarvan hij wist dat het zich op de ‘fourth floor’ bevond. Op deze manier verzamelde hij talrijke antwoorden met spontane voorbeelden van de New Yorkse r-uitspraak. De invloed van Labov op de sociolinguïstiek – ook via zijn latere werk – kan niet overschat worden.

Enkele sociolinguïstische onderzoeksterreinen

De taalsituatie in Nederlandstalig België leent zich uitstekend tot allerlei soorten sociolinguïstisch onderzoek: het geografisch gedifferentieerde traditionele dialectlandschap wordt afgelost door een geografisch gedifferentieerd continuüm van dialect, regiolect, tussentaal en de Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal. De aanwezigheid van de taalgrens en de Brusselse taalenclave en de bijbehorende taalstrijd leidt naar taalcontactonderzoek, taalplanningsonderzoek, taalattitude-onderzoek … De aanwezigheid van de immigranten en hun nakomelingen kan de stof leveren voor etnolinguïstisch onderzoek. In Frans-Vlaanderen kan men de laatste fase van een verdwijnende taal bestuderen.

Steden zijn op taalgebied heterogeen (grotere bevolking, heterogene herkomst ervan, geringere sociale controle) en lopen ook vooruit bij (taal)innovaties. De sociolinguïstiek heeft daarom altijd veel belangstelling gehad voor stadsdialecten (sociolinguïstiek als ‘stedelijke dialectologie’!). Veel onderzoek betreft het lexicon; als veranderlijkste taalcom­ponent treden innovaties daar het vlugst op; de woordenschat is ook het makke­lijkst op te vragen.

Er zijn verschillende soorten onderzoek met linguïstische, pedagogische, sociologische … inspira­tie. Types van onderzoek die gebruik maken van formele taalkenmerken worden soms sociodialectologisch genoemd.